NCS-ThS Hồ Minh Châu
Tóm tắt: Bài viết khảo sát các nguồn tư liệu liên quan đến mối quan hệ giữa Hồ Sĩ Tạo, một nho sĩ có uy tín xứ Nghệ thế kỷ XIX, và cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc (cha của Chủ tịch Hồ Chí Minh). Trên cơ sở so sánh tư liệu chính thức, sách nghiên cứu, các công trình của sử học đương đại (tiêu biểu: Trần Quốc Vượng), gia phả địa phương và tư liệu phổ biến, bài phân tích tính xác thực của các giả thuyết về huyết thống hoặc quan hệ hỗ trợ học vấn giữa hai nhân vật, đồng thời đề xuất phương pháp luận nghiên cứu tiếp theo nhằm làm sáng tỏ vấn đề.
Vấn đề nghiên cứu và ý nghĩa
Trong các nghiên cứu về xuất thân gia đình Chủ tịch Hồ Chí Minh, một số công bố chính thức hay truyền miệng địa phương (như họ Hà (dòng họ bà Hà Thị Hy), Lai Nhã, Thanh Chương, nêu khả năng tồn tại mối liên hệ thân thiết - thậm chí là huyết thống - giữa nhà nho Hồ Sĩ Tạo - Quỳnh Đôi/Thanh Chương, Nghệ An) và cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc (Kim Liên, Nam Đàn). Nếu được xác minh bằng chứng lưu trữ, thông tin này có thể làm sáng tỏ thêm bối cảnh xã hội, mối quan hệ gia tộc và con đường học vấn của Nguyễn Sinh Sắc, từ đó góp phần hiểu sâu hơn về nguồn gốc nhân cách và các điều kiện xã hội hình thành nên Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, vấn đề có tính nhạy cảm lịch sử, nên cần tiếp cận thận trọng, phân biệt giữa truyền thuyết, nguồn thứ cấp/phi học thuật và dữ liệu lưu trữ chính xác.
Những dữ kiện cơ bản đã được xác nhận (từ tài liệu chính thống)
Trước khi bàn về mối quan hệ Hồ Sĩ Tạo & Nguyễn Sinh Sắc, cần khẳng định một số mốc và dữ kiện đã được tài liệu chính thống thừa nhận: Nguyễn Sinh Sắc (Phó bảng) sinh khoảng đầu thập niên 1860 tại Kim Liên (Nam Đàn, Nghệ An); ông là một nhà nho, đỗ Phó bảng, có quá trình dạy học, rồi di chuyển dần vào Phương Nam và có hoàn cảnh gia đình phức tạp; ông là cha đẻ của Nguyễn Sinh Cung (sau này là Hồ Chí Minh). Những mốc chính này được ghi nhận trong các tiểu sử chính thức và các công trình sử học hiện đại (ví dụ các tuyển tập, tiểu sử và công trình khảo cứu về Hồ Chí Minh).
Hồ Sĩ Tạo: nhân thân và tư liệu
Hồ Sĩ Tạo (còn viết là Hồ Sỹ Tạo; năm sinh được ghi khác nhau trong các nguồn: 1831/1834/1841; mất đầu thế kỷ XX) là một nho sĩ xứ Nghệ, được mô tả trong gia phả địa phương và các bài viết dân gian là người có tài văn, đỗ giải nguyên, từng dạy học và có quan hệ rộng trong giới Nho học (nguồn gia phả địa phương, Wikipedia, các bài viết địa phương). Các mô tả về Hồ Sĩ Tạo xuất hiện chủ yếu trong gia phả họ Hồ, sách/ghi chép địa phương và các bài viết kể chuyện (với yếu tố cảm phục, tôn vinh nhân vật).
Đánh giá tính nguồn
Thông tin về Hồ Sĩ Tạo có trong các gia phả là nguồn quan trọng để hiểu vai trò của ông và mạng lưới quan hệ Nho sĩ tại Nghệ An thế kỷ XIX, nhưng những nguồn từ truyền thuyết địa phương thường thiếu kiểm định bằng hồ sơ hành chính (sổ khoa cử triều Nguyễn, lý lịch chính thức), do vậy cần kiểm chứng thêm.
Những suy luận/truyền thuyết về quan hệ huyết thống hoặc “vai trò bảo trợ”
Trên cơ sở sưu tầm báo chí địa phương, blog, bài viết sưu tầm và một số đoạn trong tác phẩm phê bình/ghi chép dân gian của GS. Trần Quốc Vượng (như bài trong tập Trong cõi), xuất hiện hai kiểu tuyên bố chính: (1) quan điểm rằng Hồ Sĩ Tạo có vai trò vận động, bảo lãnh và giúp đỡ để Nguyễn Sinh Sắc được tiếp cận con đường học hành (con nông dân như Nguyễn Sinh Nhậm thì không thể vào học Quốc Tử Giám!); (2) tuyên bố mạnh hơn, xuất hiện ở một số bài phổ biến, rằng Nguyễn Sinh Sắc thực tế là con rơi (hậu duệ huyết thống) của Hồ Sĩ Tạo. Các nội dung này tràn lan trong nguồn thứ cấp trên mạng và truyền miệng.
Những gì GS. Trần Quốc Vượng viết
Trong tập Trong cõi, có ghi chép về “lời truyền miệng dân gian” liên quan đến một số nhà Nho, trong đó đề cập đến những giai thoại về thân thế cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc; theo các đoạn dẫn lại, GS. Vượng nhắc rằng có lời đồn ở phạm vi hẹp và rằng những chuyện này “chưa từng ai viết” nhưng tồn tại trong lời kể dân gian, và GS. Vượng trình bày chúng dưới dạng ghi chép dân gian/điền dã (không phải khẳng định lịch sử chắc chắn). Việc GS. Vượng nêu ra làm dấy lên tranh luận, nhưng chính ông cũng phân biệt giữa “truyền miệng” và “chứng cứ lưu trữ”.
Trong tiến trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh, các nguồn tài liệu được sử dụng đa dạng, từ văn bản chính sử, gia phả và ký ức truyền miệng cho tới tác phẩm văn học, nghệ thuật. Trong số đó, Búp sen xanh (Sơn Tùng, 1982) là một tiểu thuyết lịch sử có ảnh hưởng lớn, đặc biệt trong việc khắc họa tuổi thơ và quá trình hình thành nhân cách của Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, để có một cái nhìn toàn diện, cần so sánh hình tượng Hồ Chí Minh trong tác phẩm này với hình tượng trong các tài liệu chính sử, tư liệu gia phả, cũng như ký ức truyền miệng ở địa phương. Nhà văn Sơn Tùng, tên thật là Bùi Sơn Tùng (sinh năm 1928 trong một gia đình nhà nho tại làng Hoa Lũy, xã Diễn Kim, huyện Diễn Châu, Nghệ An, có quan hệ với Nguyễn Sinh Khiêm), là người được cho là giữ gia phả Hồ Sĩ Tạo & Nguyễn Sinh Sắc do ông Nguyễn Sinh Sắc gửi lại trước khi ông mất. Hội đồng họ Hồ Việt Nam có đến nhà thăm hỏi nhà văn Sơn Tùng, lúc đó ông đã rất yếu vào không nói được, người thay mặt ông là con trai cả trên là Bùi Sơn Long tiếp khách thay cha. Chúng tôi có đặt vấn đề về gia phả gia đình Bác Hồ, anh chỉ vào cái hòm đặt ở một nơi trang trọng trong nhà Sơn Tùng, anh nói với chúng tôi, theo lời cha dặn, tài liệu này không được giao cho bất kỳ ai, là theo ý nguyện của Cả Khiêm dặn dò ông ấy trước khi ông ấy mất?!
Phân tích nguồn: đánh giá bằng chứng và mức độ tin cậy
Để đánh giá học thuật, cần phân loại nguồn theo mức độ chứng thực:
1. Tài liệu lưu trữ chính thức/sử liệu chuẩn
Bao gồm sổ khoa cử triều Nguyễn, hồ sơ gia phả chính thức được lưu giữ, sổ bộ hành chính, tập tài liệu lưu trữ của địa phương, hoặc các hồ sơ được trích dẫn trong công trình sử học dựa trên lưu trữ. Những nguồn này nếu có sẽ là tiêu chuẩn để khẳng định bất cứ mối quan hệ huyết thống hay hành chính nào. Hiện chưa có báo cáo công khai từ kho lưu trữ nhà nước hoặc công trình sử học lớn nào đưa ra bằng chứng hành chính xác thực khẳng định Hồ Sĩ Tạo là cha huyết thống của Nguyễn Sinh Sắc.
2. Công trình của các sử gia uy tín/phân tích học thuật
Công trình mô tả bối cảnh gia đình Nguyễn Sinh Sắc trong các tác phẩm tổng quan về Hồ Chí Minh (ví dụ William Duiker Ho Chi Minh: A Life) cung cấp phác họa tiểu sử dựa trên hồ sơ và nghiên cứu. Những công trình như vậy thường không khẳng định huyết thống Hồ Sĩ Tạo & Nguyễn Sinh Sắc mà nhấn mạnh bối cảnh xã hội, giáo dục, vai trò của Nguyễn Sinh Sắc. Điều đáng lưu ý: GS. Trần Quốc Vượng (một sử gia lớn) có ghi lại “lời truyền miệng” và cảnh báo tính giới hạn của nó, tức ông không chuyển lời đồn thành khẳng định sử học mà coi đó là dữ liệu dân gian cần kiểm chứng (tập Trong cõi).
3. Gia phả, truyền miệng, bài viết địa phương và trang web/blog
Đây là nguồn phong phú nhưng có tính chủ quan/phi hệ thống, dễ thêm thắt theo thời gian. Nhiều bài trên mạng (blog, diễn đàn, bài sưu tầm) trích lại nhau và nhân bản các giai thoại về Hồ Sĩ Tạo; một số nguồn thậm chí đưa ra chi tiết mâu thuẫn nhau về năm sinh/năm mất, dòng tộc, hoặc chi tiết đời tư. Những dữ liệu này hữu ích để hiểu “ký ức địa phương” nhưng không đủ để làm bằng chứng sử học.
Kết luận tạm thời về tính xác thực
Trên cơ sở khảo sát hiện tại, không tồn tại bằng chứng lưu trữ công khai, trực tiếp và được kiểm chứng rõ ràng để khẳng định Hồ Sĩ Tạo là cha huyết thống của Nguyễn Sinh Sắc; các đánh giá chủ yếu xuất phát từ truyền miệng/gia phả/nguồn thứ cấp. Cùng lúc đó, có bằng chứng khá tin cậy hơn cho thấy Hồ Sĩ Tạo có vai trò xã hội/quan hệ trong mạng lưới Nho sĩ xứ Nghệ - Huế và có thể đã có các động thái tác động cho Nguyễn Sinh Sắc vào học ở Quốc Tử Giám/Quốc Học Huế, các bài tóm tắt tiểu sử và tổng hợp nguồn (bao gồm tiểu sử và bài viết tham khảo) nêu rằng Hồ Sĩ Tạo đã vận động (thông qua các quan lại đồng liêu quen biết ở triều đình Huế), nhưng mức độ đóng góp cụ thể cho Nguyễn Sinh Sắc cần kiểm chứng bằng hồ sơ.
Tranh luận historiograf: ý nghĩa khi dùng “lời truyền miệng” trong nghiên cứu
Vấn đề nảy sinh ở ranh giới giữa lịch sử và ký ức tập thể. GS. Trần Quốc Vượng đã làm một việc quan trọng khi công bố một số lời truyền miệng trong tác phẩm Trong cõi, hành động này khơi dậy câu hỏi lịch sử nhưng đồng thời đòi hỏi phương pháp luận nghiêm ngặt (phải phân loại nguồn, so sánh với lưu trữ, loại trừ lời tầm phào). Việc xuất bản lời đồn có thể bị hiểu sai (chẳng hạn, bị dẫn lại như là “chứng cứ lịch sử” bởi các bài viết phổ biến). Vì vậy, phương pháp học thuật đúng là: coi truyền miệng như “dữ liệu” về trí nhớ cộng đồng, phân tích nó theo ngữ cảnh văn hóa-xã hội, nhưng không dùng làm bằng chứng cho quan hệ huyết thống nếu không có tài liệu lưu trữ bổ trợ.
Đề xuất nghiên cứu tiếp theo
Để giải quyết câu hỏi một cách khoa học, cần một chương trình nghiên cứu liên ngành, gồm các bước sau:
- Tra cứu lưu trữ hành chính và khoa cử triều Nguyễn: kiểm tra sổ khoa cử (khoa mục, sổ tam trường, danh sách giám sinh, giấy tờ liên quan đến Quốc Tử Giám) trong Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I/II, kho lưu trữ tỉnh Nghệ An và các văn khố địa phương. Những chứng liệu này có thể xác định chính xác danh tính, xuất xứ và trình tự tuyển chọn mà Nguyễn Sinh Sắc/những người liên quan đã trải qua (nếu còn lưu giữ).
- Tiếp cận và kiểm chứng gia phả gốc của ba dòng họ: họ Hà, họ Nguyễn (Kim Liên) và họ Hồ (Thanh Chương/Quỳnh Đôi), hoặc tài liệu ở Khu di tích Kim Liên. So sánh các bản sao, phiên bản ghi chép khác nhau để tìm chứng cứ đối chiếu (ghi chú cột mốc sinh, nhận con, nhận làm con nuôi, các chứng từ nhờ cậy).
- Phỏng vấn có hệ thống và thu thập truyền miệng có ghi âm: tiến hành điều tra dân gian có phương pháp ở Kim Liên, Thanh Chương, Quỳnh Đôi, thu lại các biến thể kể chuyện và đối chiếu chúng theo thời gian (các bản kể khác nhau có thể hé lộ lịch sử biến đổi ký ức).
- So sánh xuyên nguồn: đối chiếu lời kể dân gian và gia phả với tài liệu lưu trữ chính thức cùng các công trình nghiên cứu học thuật (Duiker, các tuyển tập HCM toàn tập, các bài nghiên cứu về Nguyễn Sinh Sắc).
- Công bố minh bạch phương pháp và mức độ tin cậy: trong bài công bố, phải thể hiện rõ mỗi luận điểm dựa trên nguồn loại nào (lưu trữ/gia phả/truyền miệng/thứ cấp), và gắn nhãn “khẳng định”, “khả tín” hay “truyền thuyết” cho từng chi tiết.
- Trình bày các “lời đồn” dưới dạng phần phân tích ký ức địa phương, kèm chú thích: “nguồn: lời truyền miệng/gia phả địa phương/bài viết phổ biến; chưa được kiểm chứng lưu trữ”.
Kết luận
Kết quả khảo cứu sơ bộ cho thấy: có nền tảng truyền miệng (đặc biệt là lời kể truyền miệng của họ Hà (Kim Liên) và gia phả địa phương nêu ra mối liên hệ giữa Hồ Sĩ Tạo và Nguyễn Sinh Sắc theo ghi chép của GS. Trần Quốc Vượng đề cập tới lời truyền miệng ấy; tuy nhiên chưa có bằng chứng lưu trữ chính thức công khai để khẳng định mối quan hệ huyết thống. Mức độ bằng chứng hiện nay cho phép kết luận rằng tồn tại “kể chuyện”/ “mạng lưới quan hệ Nho sĩ” giữa hai dòng họ, nhưng không đủ cơ sở để tuyên bố Hồ Sĩ Tạo là cha huyết thống của Nguyễn Sinh Sắc. Để có kết luận chắc chắn cần thực hiện chương trình nghiên cứu lưu trữ và đối chiếu gia phả như đề xuất ở trên.
Một trong những khía cạnh gây nhiều chú ý khi khảo sát xuất thân gia tộc của Chủ tịch Hồ Chí Minh là mối liên hệ được nhắc tới giữa cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc và nhà nho Hồ Sĩ Tạo. Một số nguồn gia phả địa phương và truyền miệng dòng họ Hà (Kim Liên) cho rằng Hồ Sĩ Tạo từng dạy bà Hồ Thị Hy (con cụ Hà Đình Cẩn) học tại nhà, “thầy giỏi, trò xinh” phát sinh quan hệ gần gũi nên để lại hệ quả. Hồ Sĩ Tạo có vai trò bảo trợ, giúp Nguyễn Sinh Sắc trên con đường học hành, thậm chí có thuyết mạnh mẽ hơn coi ông là cha huyết thống thực sự của Nguyễn Sinh Sắc (Trieuxuan, n.d.; Wikipedia, n.d.). Tuy nhiên, các công trình sử học chính thống và tài liệu lưu trữ hiện công bố chưa đưa ra chứng cứ hành chính xác thực nào để khẳng định giả thuyết huyết thống này. Ngay cả khi đề cập đến lời truyền miệng, các học giả như Trần Quốc Vượng cũng nhấn mạnh đây chỉ là “ghi chép dân gian”, cần được thẩm định bằng hồ sơ lưu trữ trước khi kết luận (Trần Q.V, 1993). Do đó, mức độ bằng chứng hiện tại chỉ cho phép coi chi tiết về Hồ Sĩ Tạo như một giả thuyết dân gian, phản ánh ký ức cộng đồng và môi trường Nho học xứ Nghệ cuối thế kỷ XIX, chứ chưa thể coi là một dữ kiện lịch sử được xác minh. Cách tiếp cận thận trọng nhất là tiếp tục đối chiếu gia phả ba họ, sổ bộ khoa cử triều Nguyễn và tài liệu lưu trữ tại Khu di tích Kim Liên. Chỉ khi có bằng chứng văn bản chính thống mới có thể nâng giả thuyết này thành nhận định lịch sử, còn hiện nay, nó nên được trình bày như một phần của “lời kể truyền thống” trong ký ức địa phương như truyền miệng lời kể của người mẹ Hà Thị Hy, sinh ra Nguyễn Sinh Sắc, truyền lại cho con cháu họ Hà (Kim Liên) về mối tình “thầy trò” của Hồ Sĩ Tạo và Hà Thị Hy, được coi là một nguồn tư liệu đáng để tham khảo.
Tài liệu tham khảo
- Duiker, W. J. (2000). Ho Chi Minh: A Life. (bản tham khảo trực tuyến/ebook).
- Trần Quốc Vượng. (1993). Trong cõi. (tập ghi chép/điền dã; tham khảo đoạn về “lời truyền miệng” liên quan tới Nguyễn Sinh Sắc).
- Trang gia phả / bài viết địa phương về Hồ Sĩ Tạo (ví dụ trieuxuan: “Chuyện về Nhà Nho Hồ Sĩ Tạo”). (n.d.). (nguồn thứ cấp / gia phả địa phương).
- Wikipedia contributors. (n.d.). Hồ Sĩ Tạo (cử nhân). Wikipedia, The Free Encyclopedia. Truy cập để tham khảo nhanh (cần đối chiếu lưu trữ).
- Các bài viết/ghi chép phổ biến, blog và trang tổng hợp (ví dụ: txawriter, Ongvove) — dùng để thấy phạm vi truyền miệng và cách luận bàn trong dư luận; không nên coi là chứng cứ lưu trữ.
- Ban Tuyên giáo Trung ương. (2019). Hồ Chí Minh: Tiểu sử, sự nghiệp và tư tưởng. Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật.
- O Dror, O. (2022). Normalising Hồ Chí Minh in Vietnamese cinema, 1990–2020: Ideology, popular appeal and the market economy. Journal of Southeast Asian Studies, 53(1), 123–145. Cambridge University Press.
- Sơn Tùng. (1982). Búp sen xanh. Nxb Kim Đồng.
- Trần Dân Tiên. (2000). Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch (Tái bản). Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật. (Tác phẩm gốc xuất bản 1948).
- Vietnam Government Portal. (n.d.). President Ho Chi Minh. Truy cập từ
- Báo Nghệ An. (2024, 11 tháng 6). President Ho Chi Minh's grandparents' house. Báo Nghệ An.
- Wikipedia tiếng Việt. (n.d.). Nguyễn Sinh Sắc. Wikipedia.
- TrieuXuan (tổng hợp). (n.d.). Chuyện về Nhà Nho Hồ Sĩ Tạo. Triệu Xuân.
- TxaWriter. (2016, February 25). Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc có phải là con rơi của cử nhân Hồ Sĩ Tạo? TxaWriter (blog).
- LSVN. (2021, May 19). Dòng họ Hoàng Xuân ở Kim Liên có công lớn với đất nước. LSVN.
- Hội Liên hiệp Phụ nữ (hoilhpn.org.vn). (n.d.). Người mẹ vĩ đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Tài liệu cần tra cứu/đối chiếu khi thực hiện nghiên cứu sâu hơn
- Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I & II (hồ sơ triều Nguyễn, sổ khoa cử).
- Khu di tích lưu niệm Kim Liên (hồ sơ gia phả, di tích).
- Tuyển tập Hồ Chí Minh toàn tập (các tài liệu liên quan tới gia đình và thư từ).
- Công trình nghiên cứu của các sử gia lớn (Trần Quốc Vượng, Phan Huy Lê, Đinh Xuân Lâm) về lịch sử làng xã và gia phả xứ Nghệ.
Nguyễn Nhật Thanh |
4 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
1 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
2 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
4 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
4 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
1 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
11 ngày
.png)
![[Trải nghiệm] Lập trình Sáng tạo (Scratch JR)](https://hotocvietnam.vn/datafiles/287/2025-04/thumbs-laptrinh-sangtao-17455554405593.png)
![[Trải nghiệm] Starters Special English](https://hotocvietnam.vn/datafiles/287/2025-04/thumbs-starters-special-english-17455554051946.png)
![[Trải nghiệm] Foundation English](https://hotocvietnam.vn/datafiles/287/2025-04/thumbs-foundation-english-17455553779848.png)
![[Trải nghiệm] Early Childhood English](https://hotocvietnam.vn/datafiles/287/2025-04/thumbs-early-childhood-english-17455553512240.png)
