
1. Hành trình Nam tiến và sự định cư của họ Hồ
Sau khi nhà Hồ sụp đổ vào đầu thế kỷ XV, một số hậu duệ dòng tộc, để tránh sự truy đuổi của quân Minh, đã di cư vào vùng đất phương Nam – đặc biệt là khu vực Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế. Hành trình này không chỉ đơn thuần là cuộc chạy nạn mà còn là sự mở rộng không gian sinh tồn, là bước đầu tiên hình thành những cộng đồng họ Hồ gắn bó với xứ sở gió Lào, nắng lửa.
Các tư liệu dòng tộc và truyền khẩu trong dân gian cho thấy, người họ Hồ đến các vùng như Bố Trạch, Quảng Trạch (Quảng Bình), Hải Lăng, Triệu Phong (Quảng Trị) và Phong Điền (Huế) để lập nghiệp. Họ cắm đất dựng nhà, khai hoang ruộng đồng, và từ từ hòa nhập với cư dân bản địa. Chính trong môi trường đầy thử thách ấy, phẩm chất chịu thương chịu khó, học hành đỗ đạt và lòng yêu nước nồng nàn của người họ Hồ được phát huy mạnh mẽ.
2. Góp mặt trong các cuộc khởi nghĩa và kháng chiến
Trong suốt thế kỷ XVIII và XIX – thời kỳ đất nước đầy biến động với các cuộc khởi nghĩa nông dân và phong trào chống thực dân, họ Hồ tại Quảng Bình, Quảng Trị và Huế luôn đóng vai trò chủ động, từ cung cấp nhân lực đến trí lực.
Đặc biệt, dưới triều Tây Sơn, nhiều người họ Hồ ở các vùng đất này đã gia nhập nghĩa quân, trở thành quan lại, tướng lĩnh phục vụ cho công cuộc thống nhất đất nước của Quang Trung. Một số chi họ ở Quảng Trị còn lưu truyền tộc phả ghi rõ: "Tổ tiên từng phò vua Tây Sơn vào Huế, cùng dựng nghiệp."
Sang thời kỳ kháng chiến chống Pháp và Mỹ, nhiều chi họ Hồ tại Bố Trạch, Lệ Thủy, Vĩnh Linh, Cam Lộ, Hương Trà... có con cháu hy sinh, trở thành liệt sĩ, anh hùng lực lượng vũ trang, khẳng định tinh thần trung kiên của dòng họ giữa vùng "đất lửa – tuyến đầu".
3. Truyền thống học vấn và tinh thần cầu thị
Dù phải sinh sống trong môi trường khắc nghiệt, người họ Hồ ở Quảng Bình – Quảng Trị – Huế vẫn không từ bỏ con đường học hành. Nhiều chi phái duy trì nếp nhà "thờ thầy – quý chữ", luôn khuyên bảo con cháu phải rèn đức – luyện tài. Nhờ vậy, từ thế kỷ XIX đến nay, không ít người họ Hồ tại vùng này đã trở thành:
- Nhà nho, giáo thụ, hương sư giảng dạy chữ Nho – chữ Quốc ngữ.
- Bác sĩ, luật sư, kỹ sư trong thời kỳ Pháp thuộc và Việt Nam Cộng Hòa.
- Giáo sư, tiến sĩ, nhà khoa học, văn nghệ sĩ, nhà báo trong thời hiện đại.
Một điểm đặc biệt ở họ Hồ tại Huế là tính hòa hiếu, yêu cái đẹp và trọng lễ nghĩa. Điều này phần nào chịu ảnh hưởng của môi trường cố đô, nhưng cũng thể hiện sự thích ứng tài tình của một dòng họ luôn biết dung hòa truyền thống và đổi mới.
4. Vai trò kết nối cộng đồng – lan tỏa văn hóa họ tộc
Ngày nay, các dòng họ Hồ ở Quảng Bình – Quảng Trị – Huế tiếp tục khẳng định vai trò gắn kết cộng đồng và giữ gìn văn hóa truyền thống. Tại nhiều làng quê, nhà thờ họ Hồ không chỉ là nơi thờ tự tổ tiên mà còn là không gian văn hóa đặc biệt, nơi truyền thống – tri thức – đạo lý được trao truyền qua từng thế hệ.
Các hoạt động như:
- Hội đồng gia tộc họ Hồ,
- Ngày giỗ tổ họ Hồ toàn vùng,
- Khuyến học – khuyến tài trong dòng họ,
đã tạo nên một mạng lưới tinh thần vững mạnh, vừa hướng nội giữ cốt cách, vừa hướng ngoại để hội nhập.
Nhiều người họ Hồ gốc Trung Trung Bộ hiện sinh sống tại Đà Nẵng, TP.HCM, Hà Nội, và nước ngoài, nhưng luôn giữ mối liên hệ máu thịt với quê hương, đóng góp công sức và tài chính vào các hoạt động phát triển dòng tộc và cộng đồng.
5. Khát vọng mới – cội nguồn không lùi bước
Trong thời đại hội nhập, các thế hệ trẻ họ Hồ tại Quảng Bình, Quảng Trị, Huế đang ngày càng khẳng định vị thế trong nhiều lĩnh vực: công nghệ, truyền thông, startup, nghiên cứu quốc tế… Tuy nhiên, điều đáng quý là họ không quên nguồn cội.
Nhiều người chủ động tìm hiểu gia phả, lịch sử dòng họ, truyền thuyết về Hồ Quý Ly, và cùng nhau tham gia họp mặt họ Hồ toàn quốc để kết nối tinh thần và nâng cao vị thế họ tộc.
Trong tâm thức những người mang họ Hồ tại vùng đất gió Lào này, dù cuộc sống có đổi thay đến đâu, thì gốc gác, phẩm chất, bản sắc vẫn là tài sản lớn nhất. Họ Hồ – nơi đây – vẫn luôn kiên trung như núi Trường Sơn, bao dung như dòng Hương Giang, mạnh mẽ như sóng Nhật Lệ – Bến Hải.