
Nếu Quỳnh Đôi (Nghệ An) là miền quê văn hiến nuôi dưỡng nhiều thế hệ người họ Hồ với truyền thống học vấn và đạo đức, thì chi họ Hồ ở Tây Sơn – Bình Định lại là nơi bùng nổ khí phách anh hùng, kết tinh thành một triều đại oanh liệt bậc nhất trong lịch sử dân tộc Việt Nam: triều Tây Sơn.
1. Họ Hồ theo bước Nam tiến: Cắm rễ giữa đất võ Tây Sơn
Vào thế kỷ XVI–XVII, theo làn sóng Nam tiến mở mang bờ cõi, nhiều chi họ từ miền Bắc đã di cư vào vùng đất Đàng Trong, trong đó có những nhánh của dòng họ Hồ. Trong hành trình lập nghiệp, họ Hồ đã đặt chân đến nhiều vùng đất mới, từ Quảng Trị, Quảng Nam, rồi đến Quy Nhơn – Bình Định, nơi thiên nhiên khắc nghiệt nhưng giàu tiềm năng và tinh thần dân dã kiên cường.
Tại vùng Tây Sơn hạ đạo – ngày nay thuộc huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định – một số nhánh họ Hồ đã an cư, lập nghiệp, khai khẩn đất đai, gầy dựng cơ nghiệp và dần phát triển cộng đồng dòng tộc. Họ hòa mình vào không gian văn hóa võ thuật và lòng yêu nước sâu sắc của cư dân miền Trung, từ đó sản sinh ra những thế hệ vừa giỏi võ nghệ, vừa giàu chí khí.
Dù không giữ vai trò trung tâm như ở Nghệ An, nhưng họ Hồ tại Tây Sơn lại có đóng góp vô cùng quan trọng trong việc hình thành nên lực lượng quần chúng Tây Sơn, những người sau này đã đi theo ba anh em Nguyễn Nhạc – Nguyễn Huệ – Nguyễn Lữ lập nên đại nghiệp.
2. Mối tương liên đặc biệt: Họ Hồ và nhà Tây Sơn
Một trong những điểm đặc biệt khi nói đến họ Hồ chi Tây Sơn là sợi dây kết nối lịch sử giữa dòng họ này với nhà Tây Sơn, đặc biệt là với người anh hùng Nguyễn Huệ – Quang Trung.
Dù Nguyễn Huệ mang họ Nguyễn, nhưng trong nhiều ghi chép lịch sử và tư liệu dòng tộc, đã có thời kỳ người dân trong vùng tin rằng ông có huyết thống hoặc quan hệ gần gũi với họ Hồ từ Nghệ An, đặc biệt là thông qua các cuộc hôn phối hoặc giao thoa văn hóa dòng tộc từ thời khai phá.
Hơn nữa, Chủ trương trọng dụng nhân tài, đề cao học vấn, và chủ nghĩa bình dân của Quang Trung cũng mang nhiều điểm tương đồng với tư tưởng chính trị của Hồ Quý Ly – vị vua duy nhất của triều Hồ (1400–1407), một người họ Hồ kiệt xuất trong lịch sử Việt Nam. Quang Trung từng cho mở rộng việc học chữ Nôm, lập Văn Miếu tại Phú Xuân, mở kỳ thi chọn nhân tài... tất cả đều gợi nhớ lại khát vọng cải cách sâu rộng từng được Hồ Quý Ly thực hiện trước đó 400 năm.
Điều này khiến người ta không khỏi suy ngẫm rằng: phải chăng ở sâu trong dòng chảy của thời đại Tây Sơn, đã có sẵn “dấu vết” của khí chất họ Hồ?
3. Hào khí Tây Sơn – Tinh thần họ Hồ trong thời đại đại nghĩa
Không cần phải mang trực hệ dòng tộc để cảm nhận rõ rệt tinh thần họ Hồ trong phong trào Tây Sơn: ấy là tinh thần “vì dân – vì nước – vì công bằng”. Đó là lý tưởng lật đổ cường quyền Trịnh–Nguyễn, xóa bỏ tầng lớp địa chủ phong kiến áp bức nông dân, và đưa đất nước bước vào kỷ nguyên đổi mới.
Họ Hồ ở Tây Sơn không chỉ góp công trong việc tham gia khởi nghĩa mà còn trực tiếp giữ vai trò tổ chức, hậu cần và quân sự. Nhiều người con ưu tú họ Hồ đã đứng vào hàng ngũ chỉ huy trong đại quân Tây Sơn, góp phần làm nên những chiến thắng huyền thoại: Rạch Gầm – Xoài Mút (1785), Ngọc Hồi – Đống Đa (1789)…
Không những thế, hậu duệ họ Hồ sau triều đại Tây Sơn cũng không từ bỏ tinh thần yêu nước, mà tiếp tục giữ gìn nếp sống văn hóa, phong tục tốt đẹp, đóng góp nhiều mặt cho sự phát triển xã hội tại Bình Định – mảnh đất võ hiếu nghĩa.
4. Di sản tinh thần còn mãi với thời gian
Ngày nay, dù triều Tây Sơn đã lui vào quá khứ, nhưng những giá trị mà dòng họ Hồ tại Tây Sơn để lại vẫn sống mãi trong lòng hậu thế. Nhà thờ họ Hồ ở vùng Tây Sơn – Bình Định tuy không đồ sộ như các đền thờ tổ phía Bắc, nhưng vẫn là chốn linh thiêng quy tụ cháu con vào mỗi dịp lễ tế tổ tiên, kêu gọi thế hệ trẻ sống đạo nghĩa và giữ gìn truyền thống.
Không ít con cháu họ Hồ Tây Sơn hiện đang giữ những vai trò quan trọng trong giáo dục, nghiên cứu, quân đội, nghệ thuật, tiếp tục phát huy tinh thần chính trực, học vấn và nghĩa khí của tổ tiên. Họ chính là minh chứng rằng: khí chất của dòng họ Hồ không chỉ tỏa sáng trong lịch sử, mà còn bền vững trong tương lai.
5. Từ Tây Sơn – Bình Định đến trường tồn trong lịch sử dân tộc
Khi nhìn lại dòng chảy hơn 1000 năm của họ Hồ Việt Nam, ta thấy được một thực tế đáng tự hào: dù ở Nghệ An, Hà Tĩnh, hay vào tận Bình Định xa xôi, dòng họ Hồ vẫn luôn gắn bó mật thiết với vận mệnh quốc gia, từ những trang sử buổi đầu dựng nước đến thời kỳ bảo vệ và phát triển Tổ quốc.
Chi họ Hồ Tây Sơn chính là minh chứng rõ ràng cho khả năng thích nghi, phát triển và giữ vững bản sắc của họ Hồ trong mọi hoàn cảnh lịch sử. Từ những người khai khẩn đầu tiên đến những người anh hùng không tên, từ chiến sĩ áo vải đến hậu duệ học cao hiểu rộng – tất cả đều góp một phần tâm sức vào công cuộc dựng xây một đất nước độc lập, dân chủ và văn minh.